Tatpurus Samas Odia

ତତ୍ ପୁରୁଷ ସମାସ
(Tatpurus Samas Odia) 

 

ସାଧାରଣତଃ ତତପୁରୁଷ ସମାସରେ ଉତ୍ତରପଦ ଅର୍ଥ ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନଲିଖିତ ଉଦାହରଣଗୁଡିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉ ।

                ଗୃହକୁ ଆଗତ (Gruhaku agata) – ଗୃହାଗତ (Gruhagata)
                ଶରଦ୍ୱାରା ଆହତ (Saradwara ahata)- ଶରାହତ (Sarahata)
                ମାତାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଶ୍ରାଦ୍ଧ (Matanka udeshyare sradha) – ମାତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ (Matrusradha) 
                ବୃକ୍ଷରୁ ପତିତ (Brukhyaru patita) – ବୃକ୍ଷପତିତ (Brukhya patita),
                ଗାଁଆର ଲୋକ (Gaonra loka) – ଗାଆଁ ଲୋକ (Gaon loka) 
                ଜଳରେ ମଗ୍ନ (Jala re magna)– ଜଳମଗ୍ନ (Jalamagna) ‌।

           * ପ୍ରଖ୍ୟାତ ବ୍ୟାକରଣକାର ପାଣିନିଙ୍କ ମତରେ ସମାସ ଚାରି ପ୍ରକାର । କର୍ମଧାରୟ ଓ ଦ୍ୱିଗୁ ସମାସକୁ ସେ ତତପୁରୁଷ ସମାସର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ସ୍ଥଳରେ ଅର୍ଥଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉତ୍ତରପଦ (uttarapada) ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ତତପୁରୁଷ, ଯେଉଁସ୍ଥଳରେ ପୂର୍ବପଦ (purbapada) ପ୍ରଧାନ ବିବେଚିତ ହୁଏ, ତାହା ଅବ୍ୟୟଭାବ; ଯେଉଁଠି ଉଭୟପୂର୍ବପଦ ଓ ଉତ୍ତରପଦ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରୁହେ ସେଠାରେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ସମାସ (dwanda samas) ହୁଏ । ସମସ୍ୟାମାନ ପଦଗୁଡିକକର ଅର୍ଥକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ଅନ୍ୟଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଆସୁଥିଲେ ‘ ବହୁବ୍ରୀହି ‘(Bahubrihi) ସମାସ ହୁଏ ।

           ଉଲ୍ଲିଖିତ ଉଦାହରଣରେ ପୂର୍ବପଦଗୁଡିକ ଯଥାକ୍ରମେ ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା, ଚତୁର୍ଥୀ, ପଞ୍ଚମୀ, ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ଦ୍ୱିତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଭକ୍ତିଯୁକ୍ତ ପଦ ପୂର୍ବପଦରୂପେ ରହି ଯେଉଁ ସମାସ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ତତପୁରୁଷ ସମାସ (Tatpurus Samas) କୁହାଯାଏ ।

          ଦ୍ୱିତୀୟା ତତପୁରୁଷ :- ପୂର୍ବପଦରେ ଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ “ କୁ, କି, ଙ୍କୁ, ମାନଙ୍କୁ ” ଲୋପହୋଇ ଯେଉଁ ସମାସ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ୱିତୀୟା ତତପୁରୁଷ (dwitiya tatpurus)  କହନ୍ତି ।

          ଯଥା - ସୁଖକୁ ପ୍ରାପ୍ତ (Sukhaku prapta) – ସୁଖପ୍ରାପ୍ତ (sukha prapta)
                  ଘରକୁ ମୁହାଁ (Gharaku muhan) – ଘରମୁହାଁ (Ghara muhan)
                  ହରିକି ପ୍ରାପ୍ତ (hariki prapta) – ହରିପ୍ରାପ୍ତ (hari prapta) 

ସେହିପରି ସାହାଯ୍ୟପ୍ରାପ୍ତ (Sahajya prapta), ତେଲପିଆ (ବାଡି) ପଦାଶ୍ରିତ, ଚରଣାଶ୍ରିତ (charanasrita) , ଧନପ୍ରାପ୍ତ (Dhanprapta) , ବିଦ୍ୟାପ୍ରାପ୍ତ (Bidyaprapta) ଇତ୍ୟାଦି ‌।

                  ଚିରକାଳକୁ ବ୍ୟାପୀ ଦୁଃଖ (Chiraku byapi dukha) – ଚିରଦଃଖ (Chira dukha) (ବ୍ୟାପି ଅର୍ଥରେ ଦ୍ୱିତୀୟା )
                  ଚିରଦିନ ବ୍ୟାପୀ ଶତ୍ରୁ (Chira dina byapti satru) - ଚିରଶତ୍ରୁ (Chira satru) (ବ୍ୟାପି ଅର୍ଥରେ ଦ୍ୱିତୀୟା )
                  କ୍ଷଣକୁ ମାତ୍ର ସ୍ଥାୟୀ (khyanaku matra sthayi) – କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ (khyanasthayi)  ( କାଳଅର୍ଥରେ ଦ୍ୱିତୀୟା )

Read More

          ତୃତୀୟା ତତପୁରୁଷ – ପୂର୍ବପଦର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ମ, - ରେ, ଦ୍ୱାରା, ଦେଇ ପ୍ରଭୃତି ଲୋପ ହୋଇ ଯେଉଁ ତତପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ, ତାହାକୁ ତୃତୀୟା ତତପୁରୁଷ ସମାସ (trutiya tatpurus samas) କହନ୍ତି ।

         ଯଥା – ରୋଗଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ (rogadwara akranta) – ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ (rogakranta)
                  ଜରଦ୍ୱାରା ଜୀର୍ଣ୍ଣ (jaradwara jirna) – ଜରାଶୀର୍ଣ୍ଣ (jarajirna) 
                  ଶୀତରେ ଆର୍ତ୍ତ ( sitare arta) – ଶୀତାର୍ତ୍ତ (sitarta)
                  ଅଗ୍ନିଦ୍ୱାରା ଦଗ୍ଧ (agni dwara dagdha) – ଅଗ୍ନିଦଗ୍ଧ (agnidagdha) 
                  ଶୋକରେ ଆକୁଳ (sokare akula) – ଶୋକାକୁଳ (sokakula)
                  ବଜଦ୍ୱାରା ଆହତ ( bajra dwara ahata) – ବଜ୍ରାହତ (bajrahata) 
                  ଢିଙ୍କିଦ୍ୱାରା (dhinki dwara)/ ରେ (re)  କୁଟା – ଢିଙ୍କିକୁଟା (dhinki kuta)

 
        ସେହିପରି ଅସ୍ତ୍ରାହତ (astrahata) , ବାତାହତ (batahata) , ବିଦ୍ୟାହୀନ (bidyahina) , ଜଳସିକ୍ତ (jalasikta) , ବେତବୁଣା (betabuna) , ମନଗଢା (managadha) , ପୋକଖିଆ (pokakhia) , ଭଗାରିହସା (bhagari hasa), ବାଲ୍ମୀକିକୃତ (balmikikruta), ଉ଼଼ଞ୍ଜପ୍ରଣୀତ (bhanjapranita) ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ତୃତୀୟା ତତପୁରୁଷ (trutiya tatpurus)।

ଚତୁର୍ଥୀ ତତପୁରୁଷ – ପୂର୍ବପଦର ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ – “ କୁ, ଙ୍କୁ, ନିମିତ୍ତ, ପାଇଁ (ଦାନ ବା ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥରେ) ଆଦି ଲୋପ ହୋଅ ଯେଉଁ ସମାସ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଚତୁର୍ଥୀ ତତପୁରୁଷ (Chaturthi tatpurus) କୁହାଯାଏ ।

         ଯଥା – ଗୁରୁଙ୍କ ପାଇଁ ଦକ୍ଷିଣା (gurunka pain dakhina) – ଗୁରୁଦକ୍ଷିଣା (guru dakhina)
                  ଦେବଙ୍କୁ ଅର୍ପିତ (debanku arpita) – ଦେବାର୍ପିତ (debarpita) 
                  ପୁତ୍ର ନିମିତ୍ତ ଶୋକ (putra nimita soka)– ପୁତ୍ରଶୋକ (putrasoka) 

 

ସେହିପରି ସ୍ନାନାଗାର (snanagara), ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ (ranga mancha) , ପିଇବାପାଣି (peibapani) , ଧର୍ମପତ୍ନୀ (dharmapatni) , ଗାଧୁଆଘର (gadhua ghara) , ଜରଔଷଧ (jaraousadha), ପିତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ (pitrusradha), ଛତାକନା (chatakana) ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକୁ ଚତୁର୍ଥୀ ତତପୁରୁଷ । 

ପଞ୍ଚମୀ ତତପୁରୁଷ – ପୂର୍ବପଦର ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ – ରୁ, ଠାରୁ , ଲୋପପାଇ ’ସମସ୍ତ’ ପଦ ଗଠିତ ହେଲେ ପଞ୍ଚମୀ ତତପୁରୁଷ (panchami tatpurus) ହୁଏ ।

         ଯଥା – ଗଛରୁ ତୋଳା (gacharu tola) – ଗଛତୋଳା (gachatola)
                  ରୋଗରୁ ମୁକ୍ତ (rogaru mukta) – ରୋଗମୁକ୍ତ (rogamukta)
                  ବିଲାତରୁ ଫେରାନ୍ତା (bilataru feranta) – ବିଲାତଫେରାନ୍ତା
                  ଗୋଠରୁ ଖଣ୍ଡିଆ (gotharu khandia) – ଗୋଠଖଣ୍ଡିଆ (gotha khandia)
                  ଜନ୍ମରୁ ଅନ୍ଧ (janmaru andha) – ଜନ୍ମାନ୍ଧ (janmandha) 
                  ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ (bandhanaru mukta) – ବନ୍ଧନମୁକ୍ତ (bandhanamukta) 
ଭୟ ଓ ତ୍ରାଣ ଅର୍ଥରେ ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚମୀ ତତପୁରୁଷ (panchami tatpurus) ହୁଏ ।

         ଯଥା – ବାଘଠାରୁ ଭୟ (bagha tharu bhaya)– ବାଘଭୟ (bagha bhaya)
                  ସଂସାରଠାରୁ ଭୟ (sansara tharu bhaya) – ସଂସାରଭୟ (sansara bhaya) 
                  ବିପଦରୁ ତ୍ରାଣ (ରକ୍ଷା) (bipadaru trana) - ବିପତତ୍ରାଣ (bipadatrana) 

ସେହିପରି ସମାଜଚ୍ୟୁତ (samaja chyuta), ସତ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ (satya bhrasta), ଶାପମୁକ୍ତ (sapamukta) , ଧର୍ମଛଡା (dharma chanda), ଋଣମୁକ୍ତ (runamukta), ଆର୍ତ୍ତତ୍ରାଣ (artatrana) ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ପଞ୍ଚମୀ ତତପୁରୁଷ ‌।

ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷ - ପୂର୍ବପଦର ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ –  ର, ଙ୍କର, ମାନଙ୍କର ଆଦି ଲୋପ ପାଇଁ ‘ ସମସ୍ତ ‘ ପଦ ଗଠିତ ହେଲେ ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷ (sasthi tatpurus) ହୁଏ ।

         ଯଥା – ନଈର ପାଣି (naira pani) – ନଈପାଣି (nain pani)
                  ହଂସୀର ଡିମ୍ବ (hansira dimba) – ହଂସଡିମ୍ବ (hansadimba)
                  ଗାଁଆର ମୁଣ୍ଡ (gaonra munda) – ଗାଆଁମୁଣ୍ଡ (ganmunda)
                  ରାଜାଙ୍କର ପୁତ୍ର (rajankara putra) – ରାଜପୁତ୍ର (rajaputra)
                  ମାନବର ଧର୍ମ (manabara dharma)  – ମାନବ ଧର୍ମ (manaba dharma) 
                  ରାତିର ଅଧ (ratira adha )– ଅଧରାତି (adharati) / ରାତିଅଧ (ratiadha)

ସେହିପରି ମାତୃଭାଷା (matrubhasa), ପଜାତନ୍ତ୍ର (prajatantra), ବୃକ୍ଷଶାଖା (brukhya sakha), ଯୁବକସଂଘ (jubaka sangha) , ନାରୀଶିକ୍ଷା (narisikhya), କର୍ମଫଳ (karmaphala) ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷ (sasthi tatpurus) ।

     i) ଷଷ୍ଠୀତତପୁରୁଷ ସମାସରେ ଅର୍ଦ୍ଧ, ଶ୍ରେଷ୍ଠାର୍ଥକ ‘ରାଜା’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତ କର୍ମଫଳ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷ ।
        ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରର ଅର୍ଦ୍ଧ (chadrara ardha) – ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ର (ardha chandra)

                ହଂସମାନଙ୍କର ରାଜା (hansa manankara raja) – ରାଜହଂସ (raja hansa) ( ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅର୍ଥରେ ) 

ସେହିପରି ରାଜଯୋଗ (rajjoga), ରାଜଘୋଟକ (rajghotaka), ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

     ii) ‘ରାଜା’ ସହିତ ଅନ୍ୟପଦର ସମାସ ହେଲେ ‘ଆ’ କାର ସ୍ଥଳରେ ‘ଅ’ କାର ହୁଏ ।
         ଯଥା – ରାଜାଙ୍କର ପୁତ୍ର (rajankara putra)– ରାଜପୁତ୍ର (rajaputra)
                ରା଼ଜାଙ୍କର ନୀତି (ranjankara niti) – ରାଜନୀତି  (rajaniti) 
                ରାଜାଙ୍କର ପରିଷଦ (rajankara parisada) – ରାଜପରିଷଦ (rajaparisada) ଇତ୍ୟାଦି ।

କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତପୁରୁଷ ସମାସରେ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦ, ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବାଚକ ହୁଏ ।
         ଯଥା – ଛାଗୀର ଦୁଗଧ (chagira dugdha) – ଛାଗଦୁଗ୍ଧ (chaga dugdha)
                କୁକକୁଟୀର ଅଣ୍ଡ (kukakutira anda)– କୁକକୁଟାଣ୍ଡ (kukakutanda)
                ହଂସୀର ଶାବକ (hansira sabaka) – ହଂସଶାବକ (hansa sabaka) ଇତ୍ୟାଦି ।

ସପ୍ତମୀ ତତପୁରୁଷ – ପୂର୍ବପଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିର ଚିହ୍ନ – ‘ରେ, ଠାରେ, ଠି’ ଲୋପପାଇ ‘ସମସ୍ତ’ ଗଠିତ ହେଲେ ସପ୍ତମୀ ତତପୁରୁଷ (saptami tatpurus) ହୁଏ ।

         ଯଥା – ଗଛରେ ପାଚିଲା (gachare pachila) – ଗଛପାଚିଲା  (gacha pachila)       
                  ଜଳରେ ମଗ୍ନ (jalare magna) – ଜଳମଗ୍ନ (jala magna)
                  ବିଦ୍ୟାରେ ନିପୁଣ (bidyare nipuna) – ବିଦ୍ୟାନିପୁଣ (bidyanipuna)
                  ସଂଖ୍ୟାରେ ଗରିଷ୍ଠ (sakhyare garistha) – ସଂଖ୍ୟାଗରିଷ୍ଠ (sankhya garistha)
                 ବଣରେ ଭୋଜି (banare bhoji)  – ବଣଭୋଜି  (banabhoji)
                 କର୍ମରେ କୁଶଳ (karmare kusala)  – କର୍ମକୁଶଳ (karma kusala) 
                ଭୂମରେ ପତିତ (bhumire patita) – ଭୂମିପତିତ (bhumi patita)
         
          ସେହିପରି କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷ (karjya dakhya), ପାପାସୁକ୍ତ (papasukta), ସତ୍ୟାନୁରାଗୀ (satyanurogi) , କର୍ମକ୍ଷମ (karmakhyama) , ପୁରୁଷୋତ୍ତମ (purusottama) , ଘରଥୁଆ (gharathua) , ନରାଧମ (naradhama) , କବିଶ୍ରେଷ୍ଠ (kabi srestha) , ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ (sirodharjya) , ଋଣପଣ୍ଡିତ (runapandita), କାବ୍ୟବିଦଗ୍ଧ (kabya bidhagda), ଶାସ୍ତ୍ରନିପୁଣ (sastra nipuna), ମାସଦେୟ (masadeya)  ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ସପ୍ତମୀ ତତପୁରୁଷ ।

Releated Posts
ନଞ୍ ତତପୁରୁଷ
ଉପପଦ ତତପୁରୁଷ

Add caption